Tajemniczy kompleks „Riese” w Górach Sowich

W 1943 roku III Rzesza rozpoczęła na wielką skalę prace budowlane w rejonie Gór Sowich. Budowa projektu „Riese” miała miejsce w kilku różnych miejscach na terenie Gór Sowich oraz na zamku Książ. Prace wykonywali więźniowie obozów koncentracyjnych. Tysiące więźniów poniosło śmierć a do dziś nie udało się ustalić po co tak naprawdę naziści rozpoczęli budowę Riese.

O kompleksie Riese w Górach Sowich więcej nie wiemy niż wiemy. Do dnia dzisiejszego nie udało się ustalić badaczom jakie miało być do końca przeznaczenie kompleksu. Teorii jest kilka, ale żadna z nich nie jest podparta konkretnymi dowodami. Jedyne co wiemy to że prace rozpoczęto w 1943 roku i zakończono kilka dni przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Wiadomo gdzie prace miały miejsce. Wiemy także, że przy budowie brali udział więźniowie obozów koncentracyjnych, którzy traktowani byli w karygodny sposób. Tysiące więźniów poniosło śmierć w czasie prac. Najczęściej z głodu, wycieńczenia, chorób. Riese to jedna z największych tajemnic II wojny światowej i jedna z najbardziej brutalnych historii wojennych.

Dziś w Górach Sowich oraz na Pogórzu Wałbrzyskim można odwiedzić cztery z siedmiu istniejących kompleksów Riese. W kompleksach można poznać historię Riese oraz co najważniejsze historię więźniów, którzy zostali oddzieleni od rodzin i zmuszeni do niewolniczej pracy. Odwiedzając poszczególne kompleksy można zobaczyć jaki ogrom pracy każdego dnia wkładali więźniowie w budowę kompleksów i jak w karygodny sposób traktowani byli przez nazistów. Wydarzenia które miały miejsce w Riese w Górach Sowich to prawdziwy dramat ludzki. Wizyta w kompleksach i opowieści przewodników pozwalają zachować pamięć o więźniach, którzy każdego dnia przeżywali tam katusze i w większości ponieśli śmierć.

Czym jest kompleks Riese (Olbrzym)

Kompleks Riese (z języka polskiego „Olbrzym”) to kryptonim największego projektu budowlanego nazistowskich Niemiec. Projekt rozpoczęto w 1943 roku a prace wstrzymano tuż przed zakończeniem wojny. Projekt nigdy nie został dokończony i nigdy nie poznaliśmy dokładnego przeznaczenia kompleksów. Tajemnicą pozostaje przeznaczenie Riese. Nie zachowały się żadne dokumenty a świadkowie biorący udział w budowach nie wiedzieli w jakim celu powstają sztolnie.

Prace trwały w kilku miejscach w Górach Sowich oraz na zamku Książ. Najprawdopodobniej Niemcy chcieli połączyć wszystkie ośrodki serią podziemnych korytarzy i podziemnej kolei. Ich plany przerwało wkroczenie oddziałów Armii Czerwonej. Naziści pozostawili w Górach Sowich materiały budowlane, fundamenty niedokończonych budowli naziemnych, podziemne korytarze. Pozostawili także po sobie zagadkę, której nie udało się rozwiązać do dziś.

Dlaczego i jak narodziło się Riese?

W 1943 roku III Rzesza w wyniku nasilających się alianckich ataków lotniczych przeniosła swoją strategiczną produkcję zbrojeniową w rejony Sudetów. Wtedy też narodził się pomysł o utworzeniu w tych rejonach kwatery dla Adolfa Hitlera oraz wydrążeniu w zboczach gór kilku podziemnych bunkrów. Prace budowlane rozpoczęto natychmiast. Nadzorowała je specjalnie powowłana do tego spółka Wspólnota Przemysłowa Śląsk (niem. Schlesische Industriegemeinschaft AG).

Początkowo prace wykonywane były przez jeńców wojennych oraz przymusowych pracowników. W marcu 1944 projekt przejęła Organizacja Todt i to wtedy projekt przybrał kryptonim „Riese”. Siedziba Organizacji Todt znajdowała się w Jedlinie-Zdrój. Dodatkową siłę roboczą sprowadzono z obozu Gross-Rosen z Rogoźnicy. Na terenie Gór Sowich i zamku Książ utworzono obozy pracy, w których przebywali więźniowie.

Więźniowie pracowali długie godziny wykonując wszystkie prace ręcznie. Na zboczach gór wiercono otwory, które rozsadzano materiałami budowlanymi. W ten sposób powstawały sztolnie i komory. Więźniowie ręcznie zbierali i wynosili kawałki skał i wykonywali wszystkie prace związane z budową podziemi. Był to jeden z najdroższych projektów III Rzeszy, który nawet zakładał budowę kolejki wąskotorowej łączącej kompleksy w Górach Sowich z zamkiem Książ.

Co do przeznaczenia Riese istnieje kilka hipotez. Najbardziej powszechna hipoteza mówi, że Riese miało być kwaterą Adolfa Hitlera tzw. Führerhauptquartier (FHQ). Inna z hipotez mówi, że w podziemiach Niemcy mieli pracować nad bombą atomową, która miała dać im zwycięstwo w wojnie.

Praca więźniów

Przeznaczenie Riese nie do końca jest jasne, natomiast niewolnicza praca więźniów w trakcie budowy jest potwierdzona. Większość więźniów przywieziona została z obozu Gross Rossen z Rogoźnicy i rozmieszczona w sieci obozów pracy o nazwie Arbeitslager Riese. Więźniowie byli żydowskiego pochodzenia z terenów Węgier, Ukrainy i Polski. Więźniowie drążyli sztolnie, pracowali przy przeładunku materiałów budowlanych, budowali sieci kolejek, drogi. Ich praca była ciężka.

Więźniowie traktowani byli w okropny sposób. Dostawali oni dziennie dwa posiłki. Jednym z nich była rzadka zupa, a drugim kawałek chleba. Dzienna dawka kalorii nie prekraczała 400, a więźniowie na placu budowy spędzali kilkanaście godzin. Więźniowie nie dostawali zmiany ubrań, butów. Nie mieli zimowej odzieży. Często pracowali w deszczu i na boso. Mieszkali w namiotach, które nie były ogrzewane. Do tego byli nagminnie katowani przez Niemców. Więźniowie, którzy fizycznie nie nadawali się do pracy byli zabijani na miejscu. Inni sami odbierali sobie życie. Wielu zmarło z wycieńczenia, głodu i chorób. Ci bardziej sprawni fizycznie i psychicznie przetrwali. Niestety tych so przetrwali było niewielu.

Jednym z więźniów, który brał udział w budowie Riese i przetrwał ten dramat był Abraham Kajzer. W trakcie pobytu w obozie pracy spisywał on swoje doświadczenia. Po kilku latach po zakończeniu wojny przekazał swoje notatki, które zostały wydane w formie dziennika. Książka „Za Drutami Śmierci” Abrahama Kajzera pokazuje jak wyglądała codzienność w obozie pracy. Kajzer opisuje tragiczną historię swojej rodziny i jak udało mu się przetrwać w obozie.

Obiekty wchodzące w skład Riese

Prace nad budową kompleksu Riese toczyły się w siedmiu różnych miejscach. Sześć z nich znajduje się w Górach Sowich a jedno w zamku Książ:

• Walim – Rzeczka
• Głuszyca – Osówka
• Włodarz
• Książ
• Soboń
• Jawornik
• Gontowa

Obecnie zwiedzanie dozwolone jest jedynie w czterech obiektach: zamek Książ, Walim – Rzeczka, Głuszyca – Osówka oraz Włodarz. Soboń, Jawornik i Gontowa nie są dostosowane do odwiedzających i ich zwiedzanie odbywa się na własne ryzyko.

Zwiedzanie kompleksu Riese w Górach Sowich

Wszystkie cztery miejsca kompleksu Riese, które dostosowane są do zwiedzania należą do różnych spółek. Zwiedza się je zatem jak osobne miejsca. Każdy z kompleksów ma inne zasady zwiedzania, inne ceny itd. Nie ma nawet możliwości kupna jednego biletu do wszystkich miejsc.

Jedynym wspólnym punktem jest fakt, że kompleksy zwiedza się jedynie z przewodnikiem, a wejścia odbywają się o konkretnych godzinach. Przewodnicy pracujący w kompleksach są naprawdę rzetelni, kompetentni i w odpowiedni sposób przedstawiają historię miejsca i więźniów. Biletów nie trzeba wcześniej rezerwować, można je kupić w kasach na miejscu.

Zwiedzanie sztolni proponuję rozpocząć od Rzeczki, następnie Włodarz, Osówka i na koniec Książ.

Sztolnie Walimskie – Rzeczka

Kompleks „Rzeczka” znany jest bardziej pod nazwą „Sztolnie Walimskie”. Znajduje się on w miejsowości Walim.

W Rzeczce odwiedzić można 3 sztolnie, których całkowita długość wynosi 500 metrów, powierzchnia 2 500 m², a objętość 14 000 m³. Zwiedzanie trwa ponad 60 minut i odbywa się z przewodnikiem. Jest to najmniejszy z dostępnych kompleksów w Górach Sowich, ale za to zwiedzanie wypełnione jest największą garścią informacji o historii Riese. Dlatego właśnie warto jest rozpocząć zwiedzanie od Rzeczki.

Przewodnik, który oprowadzał moją grupę po sztolniach był naprawdę bardzo kompetentny i niezykle dobrze zaznajomiony z historią Riese. Zwiedzanie rozpoczęło się od pomieszczenia wartowni. Tutaj przewodnik w bardzo szczegółowy sposób przedstawił historię Riese i Sztolni Walimskich. Opowiadał o więźniach i ich wyzysku przez nazistów. Przedstawił historię miejsca i opowiedział o powodach, dla których sztolnie zostały udostępnione turystom. Zaznaczył, że nie jest to kolejna atrakcja turystyczna przeznaczona dla rozrywki a miejsce martyloglogii, które zostało stworzone aby oddać hołd osobom, które oddały swoje życie w tym miejscu.

Jeden z korytarzy w Rzeczce poświęcony jest pracom byłego więźnia obozu Gros Rossen i pracownika Riese – Imre Hollo. Imre został przywieziony w tereny Gór Sowich z Auschwitz w 1944 roku. Obóz w którym został osadzony znajdował się w zabudowaniach dawnej fabryki dywanów. Tam też Imre znalazł kartony, na których mógł rysować. Ołówek dostał od jednego ze strażników. Imre rysował sceny z życia codziennego w obozie. Jego rysunki przedstawiają więźniów katowanych przez strażników, wygłodniałych więźniów, egzekucje. Prace Imre Hollo pokazane są właśnie w Sztolniach Walimskich.

Włodarz

Kompleks Włodarz znajduje się w Jaworniku u stóp szczytu Włodarz (811 m. n.p.m.). Zwiedzanie kompleksu także odbywa się z przewodnikiem i trwa 60 minut. Zwiedzanie odbywa się na dwóch poziomach. Na samym początku odwiedzający zaproszeni są do sali kinowej, gdzie ma miejsce projekcja krótkiego filmu o historii Riese. W trakcie zwiedzania przewodnik oczywiście także opowiada o miejscu i pracach, które miały tu miejsce. Nie są to jednak tak szczegółowe informacje jak w Rzeczce.

Włodarz jest ogromnym kompleksem. W trakcie godziny odwiedzający pokonują ponad kilometr trasy. Część trasy jest zalana i pokonuje się ją na łodzi. Dopiero we Włodarzu tak naprawdę widać rozmach projektu i niewyobrażalną pracę jaką musieli włożyć więźniowie. Ogromne korytarze, które przypominają labirynty, wielkie hale wprawiają w osłupienie i zastanawiają jak wygłodzeni i katowani więżniowie byli w stanie stworzyć Olbrzyma.

Głuszyce – Osówka

Kolejnym kompleksem Riese w Górach Sowich jest Osówka. Podobnie jak w przypadku Włodarza i Rzeczki zwiedzanie znów odbywa się z przewodnikem i trwa godzinę. Do wyboru są dwie trasy. Pierwsza to trasa historyczna, z której ja skorzystałam. Przewodnik oprowadza po ponad kilometrowej trasie obejmującej korytarze i komory. Opowiada historię Riese i Osówki. Jego opowieści przeplatane są krótkimi filmikami i ekspozycjami. Druga z tras to trasa ekstremalna. Przebiega ona między innymi po zalanej części Osówki (zwiedzanie odbywa się łodziami).

Podziemia zamku Książ

Czwartym z dostępnych do zwiedzania obiektów podziemnych III Rzeczy są podziemia zamku Książ. To tutaj miała znajdować się główna kwatera Adolfa Hitlera. Półkilometrowa trasa podziemna przebiega 50 metrów pod dziedzińcem zamku Książ.

Organizacja Todt przejęła cały zamek Książ w 1944 roku. Mieszkańcy zostali natychmiastowo wysiedleni, a barokowe wnętrza zamku zmieniono na wystrój typowy dla III Rzeczy. Kilkadziesiąt metrów pod budynkami i dziedzińcem zaczęto drążyć tunele. Potężne tunele w odróżnieniu od sztolni w Górach Sowich zostały wybetonowane.

W budowie podziemi uczestniczyli także więźniowie obozów pracy. Obozy znajdowały się na terenach zamku. Cały plac budowy był ogrodzony i strzeżony. Nawet niemiecka ludność nie wiedziała, co dzieje się na zamku. Podobnie jak w przypadku kompleksów górskich, tak i w przypadku zamku Książ nie wiemy jakie było przeznaczenie podziemi. Być może był to schron, być może kwatera Hitlera, a może laboratorium.

Podziemną Trasę Turystyczną zwiedza się znów z przewodnikiem w przeciągu 30 minut. Bilety warto jest zarezerwować online wcześniej ponieważ Książ to bardzo duża dolnośląska atrakcja, która przyciąga tłumy.